Andrzej Wawryniuk – Leksykon miejscowosci powiatu chelmskiego:
– Najstarsze dzieje Żmudzi sięgają XV w., kiedy to „(…) Filip Czoplik z Klesztowa otrzymał od Władysława Warneńczyka jako podkomorzy przywilej datowany w Budzie 1442 r., który mu nadał trzy dworzyszcza we wsi Klesztów jako przyłączenie do czwartego dworzyszcza. Tenże Filip sprzedał dworzyszcza Gniewoszowi z
Mościsk.
– Udokumentowane istnienie wsi pochodzi z (1440-1447) 1443 r. Należała wówczas do Parafii Rzymskokatolickiej w Chełmie.
– W 1505 r. dzisiejsza Żmudź nazywała się Szmodzy. W 1661 r. pojawia się nazwa Zmudz. Żmudź -Kolonia-w 1970 r.
Kościół. Kościół drewniany, wybudowany w XVIII w,, ok. 1753 r., p.w.
Podwyższenia Krzyża Św. fundacji Jana Zamoyskiego. Przeznaczony początkowo dla grekokatolików, w okresie kasaty unii zamieniony na cerkiew. W tym czasie był także gruntownie restaurowany i oszalowany. W 1948 r. ponownie zamieniony na kościół katolicki. Wiatach 1975-76 nastąpiła gruntowna renowacja: podniesienie kościoła o ok. 50 cm, podmurowanie, na znacznej głębokości fundament betonowy, wymiana podłogi. Kościół jest konstrukcji zrębowej, z zewnątrz oszalowany, 1-nawowy, nad
nawą wieżyczka na sygnaturkę (nadbudowana później niż świątynia), 3 ołtarze barokowo-ludowe. W ołtarzu głównym obraz Chrystusa Ukrzyżowanego z 1757 r. Po prawej stronie nawy – ołtarz z obrazem MB z Dzieciątkiem z XVIII w. W ołtarzu po lewej – obraz św. Antoniego (dawniej był tu obraz Chrystusa Panatokratora z XVIII w.) Obok kościoła dzwonnica z XVIII w., drewniana, konstrukcji słupowej, oszalowana, odnowiona ok. 1960 r. z dzwonem z 1643 r.
Przykład architektury drewnianej ze Żmudzi